De zandhagedis is een vrij robuust gebouwde hagedis. Zeer opvallend zijn de groene flanken van de mannetjes in het voorjaar.

Herkenning

De zandhagedis is een robuust gebouwde tot 21 cm lange hagedis met een zwaargebouwde kop. De mannetjes vallen in het voorjaar en de zomer op door de groene kleur op hun flanken. Bij de zandhagedis zijn de schubben midden op de rug smaller en duidelijker gekield dan de schubben aan weerszijde daarvan, terwijl bij de levendbarende hagedis alle rugschubben ongeveer even breed zijn. Beide soorten hebben een getande halskraag. De juvenielen van de zandhagedis hebben een zandkleurige staart, terwijl juveniele levendbarende hagedissen een zeer donkerbruine, nagenoeg zwarte staart hebben. Zie ook de Zoekkaart Reptielen en Herkenningskaart hagedissen.

Ecologie

Voortplanting

Voor het leggen van eieren kiezen de vrouwtjes zonnige, onbegroeide zandige plekken. De eitjes worden op 5 tot 10 cm diepte ingegraven. De warmte van de zon zorgt dan voor verdere ontwikkeling van de eieren. De legselgrootte kan variëren van drie tot 12 eieren, maar bestaat gemiddeld uit 6 eieren.

Levenswijze

In Nederland is de zandhagedis sterk gebonden aan duin- en heidegebieden. In het binnenland en in de kalkarme duinen wordt hij vooral aangetroffen in droge struikheideterreinen. In de kalkrijke duinen komen de meeste zandhagedissen voor in het open struweelduin. Zandhagedissen eten vrijwel uitsluitend geleedpotige dieren.

Verspreiding

In Nederland is de verspreiding van de zandhagedis gebonden aan de hogere zandgronden, met name de ligging van stuwwallen, kust- en rivierduingordels is zeer goed herkenbaar in het verspreidingspatroon. De kustduinen en de Veluwe vormen samen de twee belangrijkste kerngebieden. In de Zeeuwse duinen ontbreekt de soort, net als op Texel en Ameland. Op Schiermonnikoog is de soort uitgestorven. Op Vlieland en Terschelling is de zandhagedis wel aanwezig; op dit laatste eiland samen met de levendbarende hagedis.

Bedreiging en bescherming

De zandhagedis heeft in de Rode Lijst de status Thans niet bedreigd. De soort is beschermd volgens de Wet Natuurbescherming (Nationaal beschermd, sinds januari 2017). In het RAVON tijdschrift is een artikel over deze wet verschenen. Dit artikel is hier te vinden. Ook heeft deze soort een beschermingsstatus in de Conventie van Bern (bijlage 2) en in de Europese Habitatrichtlijn (bijlage 4).

Monitoring en trends

Binnen het landelijk Meetprogramma Reptielen, onderdeel van het Netwerk Ecologisch Monitoring (NEM), worden gegevens verzameld om te volgen hoe het gaat met de reptielen in Nederland. Bij monitoring worden herhaald in de tijd gegevens verzameld volgens een vaste werkwijze. Op vaste trajecten worden meerdere keren per jaar de aantallen waargenomen reptielen per soort geteld. Op basis hiervan kunnen aantalstrends bepaald worden. Daarnaast worden gegevens verzameld middels projecten en losse waarnemingen (Telmee.nl of Waarneming.nl) wat bruikbaar is voor het verspreidingsonderzoek. Hiermee kunnen ook de trends in verspreiding worden vastgesteld. Wil je hier zelf een bijdrage aan leveren dan kun je voor meer informatie kijken op Meetprogramma Reptielen of Verspreidingsonderzoek Reptielen.

Aantaltrend: de langjarige trend in aantallen van de soort vertoont een matige toename afname (laatste 12 jaar sterke afname).

Verspreidingtrend: de langjarige trend in verspreiding van de soort vertoont een matige toename (laatste 12 jaar matige toename).