In Nederland is de ringslang (Natrix helvetica) inheems. Op enkele locaties in Nederland is de oostelijke ringslang (Natrix natrix) echter geïntroduceerd, waaronder in Zuid-Limburg. De exotische oostelijke ringslang handhaaft zich in Nederland en hybridiseert met de inheemse ringslang. Een onwenselijke situatie, omdat het de overlevingskansen van de inheemse ringslang negatief kan beïnvloeden.
De oostelijke ringslang lijkt sterk op onze inheemse ringslang. Ze hebben een ronde pupil, gekielde schubben en twee duidelijke gele en zwarte vlekken achter de kop. Bij de inheemse ringslang versmelten deze nekvlekken vaak. Oostelijke ringslangen blijven gemiddeld wat kleiner dan de inheemse soort en missen vaak de kenmerkende verticale zwarte strepen op hun flanken.
Een deel van de in Nederland levende oostelijke ringslangen (of hybriden) vertoont twee gelige lengtestrepen op de rug. Hoewel dit dus niet altijd het geval is, ontbreekt deze streeptekening in principe altijd bij de inheemse soort. In Nederland zijn in ieder geval drie populaties bekend van de oostelijke ringslang: op de Brunssummerheide in Limburg, in Alphen aan den Rijn en in de Krimpenerwaard in Zuid-Holland. In alle gevallen zijn de dieren door de mens geïntroduceerd, bewust dan wel onbewust. In verschillende Nederlandse ringslangpopulaties is genetische vermenging tussen de inheemse en de oostelijke ringslang ontdekt.
Hybride ringslang (Bron: Richard Struijk)
Ringslangen in Zuid-Limburg
In de tweede helft van de twintigste eeuw kon de inheemse ringslang door habitatvernietiging en -vervuiling niet meer standhouden in de Zuid-Limburgse leefgebieden. Incidenteel werd er nog wel eens een ringslang op Limburgs grondgebied waargenomen, maar van gevestigde populaties was geen sprake meer. Net over de grens, in zowel België als Duitsland, waren nog wel populaties aanwezig. Langs het grensriviertje de Worm bij Kerkrade is het circa vijftien jaar geleden wel gelukt om de soort middels broeihopen weer Nederland in te 'lokken' (pdf: 0,7 MB). De soort heeft zich hier inmiddels definitief gevestigd en wordt nu ook regelmatig ten oosten van de agglomeratie in de oostelijke Mijnstreek gezien.
Een meer recente ontwikkeling is de herkolonisatie ter hoogte van het Drielandenpunt (Vaals). Hier worden vandaag de dag regelmatig ringslangen gezien en de soort lijkt zich hier voorzichtig te gaan vestigen.
De derde Limburgse locatie waar momenteel 'ringslangen' voorkomen is de Brunssummerheide. Deze populatie is, sinds het provinciaal verdwijnen van de soort, de langst gevestigde. Echter, deze populatie kan herleid worden tot bewuste introducties van zowel inheemse als oostelijke ringslangen. Bovendien is hier hybridisatie aangetoond. Of er reeds op een natuurlijk wijze contact is tussen de exotische oostelijke ringslangen (en/of hybriden) van de Brunssummerheide en die in het Wormdal en Vaals is onbekend.
Ligging van de te onderzoeken Limburgse ringslangpopulaties (A=Brunssummerheide; B=Wormdal; C=Vaals en omgeving) (Bron: NDFF)
First things first: genetische screening
Om de ringslangen in het Wormdal en omgeving Vaals verder te stimuleren, bestaan er wensen voor de realisatie van broeihopen. Maar omdat onbekend is of de exotische oostelijke ringslang zich in deze populaties bevindt, zuiver dan wel als hybride, heeft het vaststellen van de genetische herkomst prioriteit. Pas als duidelijk is dat het om zuivere inheemse ringslangen gaat, zijn dergelijke beschermingsmaatregelen wenselijk. Om deze reden wordt in 2024 en 2025, in opdracht van provincie Limburg, gewerkt aan een genetische screening van de Limburgse ringslangpopulaties. De uitkomst van dit onderzoek vormt de basis voor vervolgstappen.
Een voorbeeld van een zuivere ringslang (Natrix helvetica) (Bron: Richard Struijk)
Heb je een ringslang gezien: geef het door!
RAVON is op zoek naar waarnemingen van zowel inheemse als oostelijke ringslangen in Zuid-Limburg (en aangrenzend België en Duitsland). Heb je een dier gezien? Dan ontvangen wij graag foto’s en een zo exact mogelijke locatie. Vervellingen en verkeersslachtoffers uit Limburg zijn ook bruikbaar, ook wanneer geen lengtestrepen aanwezig zijn. Vervellingen graag in een papieren envelop bewaren en verkeersslachtoffers in de vriezer. RAVON haalt deze dan op.
Meer informatie
Tekst: Tariq Stark & Richard P.J.H. Struijk, RAVON; Ben Wielstra, Institute of Biology Leiden, Leiden University & Naturalis Biodiversity Center
Foto's: Richard Struijk; Tariq Stark; Jelger Herder