24-AUG-2023 - Sinds 2020 is het aantal uitheemse grondels in Nederland flink toegenomen, met nog nèt geen nieuwe grondelsoort per jaar. In 2020 ontdekte RAVON al de Kaukasische dwerggrondel. In 2022 werd de shimofurigrondel voor het eerst in Nederland waargenomen en in augustus van 2023 vond RAVON opnieuw een nieuwe grondelsoort: de naakthalsgrondel. De komst van deze soort werd al sinds 2009 verwacht.
Op 1 augustus 2023 ontdekten onderzoekers van RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) de naakthalsgrondel tijdens een bevissing voor het project ‘Een Zegen in de Delta’. Ook de Kaukasische dwerggrondel werd in het kader van dit project ontdekt.
In totaal zijn er zes naakthalsgrondels (Babka gymnotrachelus) aangetroffen in het Gat van den Ham. Dit ligt in het beheergebied van waterschap Brabantse Delta, ten zuidwesten van de Biesbosch (Figuur 1 en 2). Met de vangst van deze nieuwe soort zijn er momenteel zes grondels van Ponto-Kaspische oorsprong in Nederland aanwezig. De naakthalsgrondel is bekend als exotische vissoort in de regio Regensburg (Duitsland), mogelijk is deze soort in het riviersysteem tussen de Biesbosch en Regensburg ook al aanwezig. 
Figuur 1: Vindplaats van de eerste zes naakthalsgrondels in Nederland op 1 en 16 augustus 2023, Gat van den Ham, Noord-Brabant (Bron: RAVON)
Hoe komt de naakthalsgrondel in Nederland terecht?
De naakthalsgrondel komt net als veel andere uitheemse grondels uit het Ponto-Kaspische gebied. Dit gebied rond de Zwarte en Kaspische Zee kent veel grondelsoorten. Sinds de aanleg van het Main-Donaukanaal in 1992 kunnen vissen vanuit de Donau vrij naar de Rijn zwemmen. Tevens kunnen vissen verplaatst worden via ballastwater, zoals met de zwartbekgrondel gebeurde.
In 2017 maakte RAVON een filmpje over de verspreiding en invloed van Ponto-Kaspische grondels in Nederland.
Figuur 2: Een van de aangetroffen naakthalsgrondels bij Gat van den Ham op 1 augustus 2023 (Bron: Jisk van den Ende)
Zijn ze invasief?
Grondels zijn kleine, op de bodem levende vissoorten, die zich gemakkelijk aan nieuwe leefgebieden aanpassen en zich snel voortplanten, wat snelle kolonisatie bevordert. Soorten zoals de naakthalsgrondel kunnen zorgen voor aanzienlijke ecologische gevolgen: ze kunnen de inheemse flora en fauna verstoren, voedselketens beïnvloeden en concurreren met inheemse vissoorten. Dit is eerder beschreven voor de in 2004 gevestigde zwartbekgrondel (pdf: 2,3 MB).
De naakthalsgrondel wordt in meerdere rivieren in Europa als invasief beschouwd. Hoe de verspreiding van de soort zich in Nederland gaat ontwikkelen en wat de effecten op onze wateren zijn, zal uit monitoring moeten blijken.
Habitat
De naakthalsgrondel komt voor in diverse habitats: van estuaria, brak- en zoetwaterbaaien, meren en grote rivieren tot kleine, snelstromende riviertjes en beken. Maar de soort wordt veelal waargenomen in langzaam stromende of stilstaande wateren nabij (grote) rivieren zoals (oude) zijarmen. Hierbij prefereren ze zand en/of slib als substraat. Lees meer hierover in Kijk op exoten, Wachten op de eerste naakthalsgrondel in Nederland! Zie Figuur 3 voor een foto van het habitat in het Gat van den Ham.
Figuur 3: Het habitat in Gat van den Ham waar de naakthalsgrondels zijn aangetroffen (Bron: Jisk van den Ende)
Hoe herken je deze vis?
De naakthalsgrondel kan gemakkelijk worden verward met andere exotische grondels, vooral met de Pontische stroomgrondel en de zwartbekgrondel. Van de exotische grondels is de naakthalsgrondel, naast de Kaukasische dwerggrondel, de enige soort met een schubloze hals (Figuur 5) en donkere (onregelmatige) diagonale banden op de flanken die doorlopen tot op de onderzijde van de flank (Figuur 4).
Figuur 4: Determinatiekenmerken naakthalsgrondel (Bron: Jelger Herder)
De naakthalsgrondel heeft geen vlek op de voorste rugvin (zwartbekgrondel wel) en een ronde kop (die van de Pontische stroomgrondel is spitser). De vinstralen van de tweede rugvin zijn ongeveer even lang over de hele lengte van de rugvin; bij de Pontische stroomgrondel loopt de lengte naar achteren terug (Figuur 6). De naakthalsgrondel kan maximaal zestien centimeter lang worden. De Kaukasische dwerggrondel heeft een stompere kop, zeer korte neus en blijft kleiner.
Figuur 5: Links: naakthalsgrondel met kenmerkende schubloze nek en afwezigheid van zwarte vlek in rugvin. Rechts: zwartbekgrondel met schubben op de nek en duidelijke zwarte vlek in rugvin (Bron: Jelger Herder)
Figuur 6: Kenmerken van de gelijkende Pontische stroomgrondel. De vinstralen van de tweede rugvin zijn niet even lang. Hals met schubben zijn zichtbaar en een vlekkenpatroon zonder diagonale strepen (Bron: Jelger Herder)
Heb jij deze grondel gezien? Geef je waarnemingen door!
Door zijn onopvallende uiterlijk en de kleine verschillen met andere grondelsoorten kan de naakthalsgrondel gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Omdat het een mogelijk invasieve soort betreft, is het belangrijk waarnemingen te verzamelen. Hiermee kan de verspreiding in kaart worden gebracht en wordt in de gaten gehouden of de soort zich in onze wateren ook invasief gedraagt. Geef je waarnemingen (met foto) door via Waarneming.nl of Telmee.nl.
Meer informatie
Met dank aan projectpartners 'Een Zegen in de Delta': Rijkswaterstaat, Provincie Zuid-Holland, Staatsbosbeheer en Waterschap Brabantse Delta, en RAVON-stagiairs Luuk Willemsen & Chris van Leijen.
Tekst: Jisk van den Ende, Mick Vos, Jelger Herder & Sanne Ploegaert
Foto's: Jelger Herder; Jisk van den Ende
Kaart: RAVON