In IJmuiden ligt het grootste en dodelijkste gemaal van Europa. Jaarlijks sterven hier meer dan 10.000 volgroeide palingen op weg naar zee. Rijkswaterstaat plaatst later dit jaar één nieuwe pomp, die identiek is aan de bestaande ’gehaktmolens’. De komende jaren worden ook de vijf andere pompen vervangen. Visveiligheid is bij deze renovatie nog geen vastgelegde eis.

Vismigratie vereist meer inspanning

Hiermee wordt pijnlijk duidelijk dat nieuwe wetgeving, die visveiligheid borgt bij renovatie, noodzakelijk is. Nederland moet nog grote stappen maken om het herstel van verschillende soorten trekvissen mogelijk te maken. De toestand van de paling is de afgelopen 20 jaar kritiek. Deze iconische soort wordt als larf geboren in de Sargassozee, zwemt 6000 kilometer naar Europa om op te groeien en keert na circa 15 jaar terug om zich voort te planten. Palingen lopen vaak vast (pdf: 12,7 MB) op hun route door gemalen, stuwen, dammen, sluizen en waterkrachtcentrales. Mede daardoor is de populatie met circa 90 procent afgenomen en heeft de paling nu de status ‘ernstig bedreigd’.

Sinds de Europese Aalverordening (2007) moeten landen meer doen om de paling te laten herstellen. Recent rapporteerde ICES opnieuw dat er meer inzet nodig is. Eén van de belangrijkste maatregelen die wordt genoemd is het toegankelijk en veilig maken van migratieroutes.

Nieuwe dodelijke superpomp blijft grootschalig vis doden

Gemaal IJmuiden, het grootste van Europa, bedient een groot deel van West-Nederland en verpompt enorme hoeveelheden water van het Noordzeekanaal naar de Noordzee. Via IJmuiden trekt ongeveer 6 procent van de Nederlandse ‘schieraal’ (volgroeide paling) naar zee. Bijna 1 op 3 schieralen in IJmuiden gaat door het gemaal.

Sinds 2008 is bekend dat de huidige pompen zeer schadelijk zijn. Met als gevolg directe sterfte bij schieraal van 46 procent, oplopend tot 96 procent door verwondingen. Het gemaal doodt naar schatting jaarlijks 10.000 schieralen direct, oplopend tot het dubbele als gevolg van verwondingen. In gewicht komt dit neer op jaarlijks 10 ton dode schieraal.

De 6 pompen die in 1975 werden geplaatst, hadden een verwachte levensduur van 50 jaar. De eerste is in 2020 defect geraakt. Recent bestelde Rijkswaterstaat daarom een nieuwe ‘superpomp’; identiek en net zo schadelijk als de huidige pompen. Er ligt nog geen plan klaar voor de renovatie van de andere pompen. In een schriftelijke reactie (pdf: 974 KB) op vragen van RAVON (pdf: 356 KB) geeft Rijkswaterstaat aan dat het niveau van visveiligheid bij deze renovatie nog onzeker is en nader wordt bekeken. Ook de minister geeft recent in beantwoording van Kamervragen visveiligheid weer als een ‘streven’. Dit maakt de uitkomst onzeker, waarbij de kans bestaat dat vanwege complexiteit, belangen en urgentie toch wordt besloten dezelfde pompen opnieuw te bestellen.

Nieuwe pomp druist in tegen eigen normen

Het Europees en Nederlands beleid is gericht op het weer mogelijk maken van ‘vismigratie’. Hiervoor zijn onder andere afspraken gemaakt onder de Europese Aalverordening, de Kaderrichtlijn Water (KRW) en de Beneluxbeschikking Vismigratie. Nederlandse waterbeheerders moeten sinds 2009 de grootste knelpunten veilig maken voor aal; Gemaal IJmuiden prijkt in de lijsten bovenaan.

Het aanleggen van vispassages en installatie van visveilige pompen is tegenwoordig bij waterschappen de standaard. Dit is in 2021 nog eens bekrachtigd door twee aangenomen moties (motie 1; motie 2) in de Tweede Kamer. Hierin is gesteld dat bij renovatie van onder andere gemalen en sluizen gekeken moet worden naar de vismigratiemogelijkheden. Ook wil een grote meerderheid een versnelde aanpak van de belangrijkste vismigratieknelpunten.

Ondertussen is er in Nederland veel ervaring opgebouwd met visveilige oplossingen. Rijkswaterstaat zelf heeft daarom scherpe normen voor de optredende sterfte bij waterkrachtcentrales. Vergunningen worden niet verleend als in het gehele stroomgebied meer dan 10 procent sterfte optreedt, bijvoorbeeld onder schieraal. Het is alleen daarom al ondenkbaar dat Rijkswaterstaat bij de bestelling van een nieuwe pomp nu geen visveilige keuze maakt en er nog geen concrete plannen zijn voor renovatie waarbij hierop wordt voorgesorteerd.

Reacties betrokkenen: politiek aan zet

Martijn Schiphouwer van RAVON uit zijn zorg: "Waterbeheerders, vissers en onderzoeksorganisaties hebben in het achterland vele maatregelen bedacht en genomen om meer schieraal uit te laten trekken. RAVON werkt bijvoorbeeld samen met de Amsterdamse Hengelsport Vereniging, Gemeente Amsterdam en Waterschap Amstel Gooi en Vecht aan de realisatie van een Aalreservaat rond de Sloterplas. De schieraal die daar in de toekomst schoon opgroeit, moet via IJmuiden terug naar zee. De hoge sterfte daar doet veel inspanningen teniet. Het proces rond de renovatie van IJmuiden wordt vanwege het grote belang voor aal door vele organisaties nauwlettend gevolgd. Er is daarbij brede zorg over de huidige gang van zaken."

Palingvisser Patrick Schilder van IJsselmeerkotter Volendam 64 en namens Stichting tot Behoud Visserij Nederland licht zijn zorgen en die van andere vissers in een reactie toe: "Wij mogen in het najaar niet vissen om schieraal veilig uit het Markermeer te laten trekken. Het is daarom ongelofelijk dat deze schieraal nog steeds door Gemaal IJmuiden op grote schaal wordt vernield, vervanging door opnieuw een schadelijke pomp geeft nog geen geruststelling. Overleving van schieraal is essentieel voor een toekomst voor zowel de vis als de visserij."

Erwin Winter, vismigratie-onderzoeker van Wageningen Marine Research, geeft duidelijk advies: "In de afgelopen 15 jaar hebben we in IJmuiden de uittrekroutes van schieraal en schade door de pompen in detail onderzocht. In de landelijke ranking van meest schadelijke knelpunten voor schieraal staat Gemaal IJmuiden bovenaan. In ons advies staat dat er een sterke noodzaak is om bij vervanging te kiezen voor visveilige pompen."

Schiphouwer geeft aan welke actie er volgens RAVON nodig is: "Het is nu aan de politiek om de spelregels te verduidelijken: een wet die visveiligheid borgt bij aanleg en renovatie van gemalen aan- en tussen KRW wateren van Nederland. Visveiligheid, met als norm minder dan 10 procent sterfte bij een pomp, moet een harde eis worden, uiteraard naast veiligheid en duurzaamheid. De afweging bij IJmuiden wordt dan een makkelijke, het móet visveilig!"

Tekst: RAVON, mede onderschreven door Good Fish – VISwijzer, Sportvisserij Nederland, Stichting tot Behoud Visserij Nederland en het Wereld Natuur Fonds